Obowiązek alimentacyjny to pojęcie bezpośrednio związane z prawem rodzinnym i opiekuńczym. Zgodnie z jego postanowieniami, obejmuje dostarczanie środków utrzymania oraz środków wychowania i obciąża krewnych w linii prostej i rodzeństwo. Powstanie obowiązku alimentacyjnego możliwe jest zatem, o ile pomiędzy osobą, na której ciąży obowiązek alimentacyjny, a osobą z tego tytułu uprawnioną występuje więź wynikająca z małżeństwa, pokrewieństwa lub stosunku powinowactwa. W związku z powyższym, poza najczęściej pojawiającą się sytuacją tj. świadczeniem względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie samodzielnie się utrzymać, dochodzenie alimentów przysługuje małżonkowi (w trakcie trwania małżeństwa, ale także po orzeczeniu rozwodu, unieważnienia małżeństwa, czy separacji), rodzicom, rodzeństwu, wnukom, dziadkom, a także przysposobionym i przysposabiającym.
Zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego. Regulację tę tłumaczy Sąd Najwyższy: „Przez usprawiedliwione potrzeby uprawnionego rozumieć należy potrzeby, których zaspokojenie zapewni mu – odpowiedni do jego wieku i uzdolnień – prawidłowy rozwój fizyczny i duchowy. Możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego określają zarobki i dochody, jakie uzyskiwałby przy pełnym wykorzystaniu swych sił fizycznych i zdolności umysłowych, nie zaś rzeczywiste zarobki i dochody. Dzieci mają prawo do równej z rodzicami stopy życiowej niezależnie od tego, czy żyją z nimi wspólnie, czy też oddzielnie. Osiągnięcie pełnoletności przez uprawnionego samo przez się nie wyłącza obowiązku alimentacyjnego”. Jak należy wnioskować z przywołanej sentencji SN, wysokość alimentów ustalana jest każdorazowo, indywidualnie dla każdego uprawnionego. Nic w tym dziwnego jeśli weźmie się pod uwagę, iż koszty utrzymania i potrzeby przedszkolaka różnią się od potrzeb studenta. Inne będą wydatki osoby zdrowej, a osoby niepełnosprawnej lub chorującej, która dodatkowo ponosi jeszcze koszty leczenia. Na wysokość świadczenia, tak samo ważny wpływ ma sytuacja zobowiązanego. Należy podkreślić za SN, że nie chodzi wcale o jego rzeczywiste zarobki i dochody, ale o „możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego (…) jakie uzyskiwałby przy pełnym wykorzystaniu swych sił fizycznych i zdolności umysłowych”.
Wykonanie obowiązku alimentacyjnego względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie albo wobec osoby niepełnosprawnej może polegać w całości lub w części na osobistych staraniach o utrzymanie lub o wychowanie uprawnionego, czyli obowiązek alimentacyjny nie musi polegać jedynie na świadczeniach pieniężnych. Jak postanowił Sąd Najwyższy w uchwale z 1987 roku: „Dopuszczalna jest każda postać świadczeń alimentacyjnych; mogą to być świadczenia pieniężne lub w naturze; jej wybór odpowiadać powinien celowi, jakiemu obowiązek ten służy, i uwzględniać okoliczności każdego konkretnego przypadku”.
Świadczenia alimentacyjne przyznawane są na rzecz osoby znajdującej się w tzw. niedostatku tj. jeśli nie posiada środków koniecznych na utrzymanie, zaspokojenia podstawowych potrzeb, a sytuacja ta wynika z przyczyn od niej niezależnych. Absurdalne byłoby bowiem orzeczenie przez sąd alimentów na rzecz osoby, zdolnej do pracy, która posiada odpowiednie kwalifikacje, a jej stan zdrowia nie stoi temu na przeszkodzie, nie podejmuje jednak żadnych starań w celu poprawy swojej sytuacji. Co więcej, żądanie alimentów nie może pozostawać w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego, czyli minimum uczciwości oraz powszechnie przyjmowanych zasad, bowiem w przypadku wystąpienia takiej sprzeczności,zobowiązany może uchylić się od wykonania obowiązku alimentacyjnego względem uprawnionego.
Ponieważ alimenty stanowią świadczenie dochodzone od osoby fizycznej, co do zasady, sądem właściwym I instancji w takiej sprawie będzie sąd rejonowy, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania. Przepisy Kodeksu Postępowania Cywilnego przewidują jednak, że powództwo o roszczenie alimentacyjne wytoczyć można według miejsca zamieszkania osoby uprawnionej, czyli ubiegającej się o przyznanie alimentów. W przypadku świadczenia na rzecz małżonka, alimenty mogą być dochodzone w trakcie toczącej się sprawy rozwodowej lub o separację. Zgodnie z treścią art. 96 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych – strona dochodząca roszczeń alimentacyjnych nie ma obowiązku uiszczenia kosztów sądowych. Co za tym idzie, osoba która została zwolniona przez sąd od ponoszenia kosztów sądowych w całości lub części, może wnioskować o bezpłatną pomoc prawną. W tym celu, do sądu przed którym toczyć się będzie sprawa o alimenty, należy złożyć odpowiedni wniosek, dołączając do niego oświadczenie o stanie majątkowym. Formularz takiego wniosku można otrzymać w sądzie.
Autor:
Aleksandra Zemlik
