Środki zapobiegawcze co do zasady stosuje się w celu zabezpieczenia prawidłowego postępowania przygotowawczego. Środki są stosowane tylko względem osoby, wobec której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów, której nadaje się miano podejrzanego. Środki zabezpieczające mają chronić proces karny przed przyszłym zdarzeniami, jak na przykład utrudnianie postępowania przez podejrzanego lub oskarżonego, czy możliwość popełnienia nowego, ciężkiego przestępstwa.
Środki zapobiegawcze dzielą się na środki izolacyjne i nieizolacyjnie:
Izolacyjne:
- tymczasowe aresztowanie
Nieizolacyjnie:
- poręczenie (majątkowe, społeczne, osoby godnej zaufania),
- dozór Policji,
- nakaz okresowego opuszczenia lokalu mieszkalnego,
- zawieszenie w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu,
- nakaz powstrzymywania się od prowadzenia określonej działalności,
- nakaz powstrzymywania się od prowadzenia określonego rodzaju pojazdów,
- zakaz opuszczania kraju,
Jak wynika z raportu opracowanego przez m.in. Helsińską Fundację Praw Człowieka Sądy i prokuratorzy wciąż stosują zbyt mało nieizolacyjnie środki zapobiegawcze. Przykładowo, w 2010 r. sądy rejonowe wydały prawie 19.000 postanowień o zastosowaniu tymczasowego aresztowania. W tym samym czasie sądy rejonowe wydały 7.000 postanowień o zastosowaniu poręczenia majątkowego, zaledwie 66 postanowień o zastosowaniu poręczenia osobistego i tylko 2 postanowienia o zastosowaniu poręczenia społecznego.[1]
Sąd Apelacyjny w Katowicach w jednym z orzeczeń wskazał, że tymczasowe aresztowanie ma na celu prawidłowe zabezpieczenie toku postępowania na czas gromadzenia istotnych dowodów w sprawie i nie może spełniać funkcji kary. Nawet najbardziej dowodowo skomplikowana sprawa, szczególnie o charakterze gospodarczym czy majątkowym, nie może wydłużać go do nie akceptowalnych rozmiarów. [2]
Dopuszczalność stosowania środków zapobiegawczych uzależniona jest od istnienia przesłanki ogólnej określonej w art. 249 § 1 kodeksu postępowania karnego (dalej: k.p.k.) oraz co najmniej jednej przesłanki szczególnej zawartej w art. 258 k.p.k. Przesłanką ogólną jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo zapobieżenie popełnienia przez podejrzanego lub później oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa. Katalog przesłanek szczególnych z kolei zawiera:
- Uzasadnioną obawę ucieczki lub ukrycia się oskarżonego lub podejrzanego,
- Uzasadniona obawa, że oskarżony będzie w bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne (np. poprzez nakłanianie do składania fałszywych zeznań)
- Jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo jeśli sąd I instancji skazał oskarżonego na karę pozbawienia wolności wyższą niż 3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą
- Wyjątkowo, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.
Pomimo, iż przepisy regulujące stosowanie środków izolacyjnych są szczegółowe i zawierają konkretne przestanki, to niestety zdarzają się w praktyce wymiaru sprawiedliwości przypadki, gdzie tymczasowe aresztowanie trwa nawet kilka lat. Najdłuższe tymczasowe aresztowanie w Polsce trwało 12 lat i 3 miesiące, dotyczyło mężczyzny, który został później uniewinniony od zarzutu zabójstwa.
Poniższy raport przedstawia Liczbę osób tymczasowo aresztowanych przez Sądy Okręgowego według czasu trwania tymczasowego aresztowania [3]. Jak widać na grafice problemy dotyczy znacznej ilości osób.
Należy wskazać, iż na każdorazowe postanowienie co do zastosowania środka izolacyjnego lub nie izolacyjnego przysługuje zażalenie. Zażalenie przysługuje także oskarżycielowi publicznemu (zazwyczaj prokuraturze) w zakresie nie uwzględnienia wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania.
Należy także dostrzec na istotną kwestię iż Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu wielokrotnie wskazywał na długotrwałość stosowania tymczasowego aresztowania i brak aktów prawnych regulujących możliwość ograniczenia czasowego stosowania najbardziej dotkliwego środka izolacyjnego, tj. tymczasowego aresztowania.
Artykuł sporządził mgr Przemysław Babiarz – Adwokat. W ramach bieżącej działalności oferujący obronę osób w sprawach karnych. Więcej informacji na stronie internetowej www.babiarz.com.pl lub pod numerem kontaktowym 732-732-739.
Adw. Przemysław Babiarz
[1] https://www.ebos.pl/artykul/1409_nieizolacyjne_srodki_zapobiegawcze_raport.html
[2] Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 9 lipca 2008 r., sygn. akt II AKz 480/08
[3] raport HFPC „Tymczasowe Aresztowanie (Nie)Tymczasowy Problem”
