W polskim prawie nie znajdziemy żadnej ustawowej definicji mówiącej czym są związki nieformalne, lub też związki konkubenckie. Język ustawy w odniesieniu do takich sytuacji najczęściej posługuje sformułowaniem „osoby pozostające we wspólnym pożyciu”. Chodzi więc w istocie o związek dwojga ludzi, który pod wieloma względami przypomina związek małżeński. W typowym konkubinacie również mamy do czynienia z istnieniem więzi fizycznych, emocjonalnych a także gospodarczych. Zasadniczą różnicą jest jednak to, iż brak jest regulacji prawnych w formie przepisów dedykowanych związkom nieformalnym.
Czym różni się ustrój majątkowy małżonków od tego w związku nieformalnym?
Związek konkubencki jest więc związkiem dwojga ludzi polegającym na faktycznym wspólnym pożyciu, tylko niesformalizowanym. Podobnie jak w przypadku małżonków, konkubenci również tworzą wspólne ognisko domowe, dzielą się rozmaitym wachlarzem dóbr, często wychowują także wspólne dzieci. W przeciwieństwie do małżonków, w momencie powstania takiego związku, między konkubentami nie dochodzi do powstania ustawowej wspólności majątkowej. Co więc może zostać uznane za wspólny majątek konkubentów, a co w ogóle nie podlega ewentualnemu podziałowi? Należy tutaj wskazać przede wszystkim takie przedmioty materialne które zostały nabyte wspólnie. Mogą to być np.: mieszkanie, meble czy samochód. Ważny jest w tym przypadku także cel w jakim przedmioty te zostają nabyte. Muszą one służyć zaspokajaniu potrzeb tworzonej wspólnoty i utrzymaniu związku. Zwrotowi w przypadku podziału będą wiec podlegać także nakłady na rzecz należącą na wyłączność do jednego z konkubentów, jeśli ta służyła opisanemu wyżej celowi. Na przykład w przypadku budowy domu na gruncie jednego z konkubentów, który miał służyć zaspokajaniu wspólnych potrzeb mieszkaniowych, drugi może żądać zwrotu tego co przekazał na ten cel. Konieczne będzie jednak udowodnienie takich nakładów. Ewentualnemu podziałowi tak jak w przypadku małżeństwa nie będą podlegały rzeczy osobiste konkubentów, majątek nabyty przed powstaniem konkubinatu, prawa autorskie, prawa nabyte w drodze zapisu, dziedziczenia lub darowizny itp.
Kiedy można dokonać podziału?
W przypadku związku konkubenckiego brak jest formalnych ram czasowych jego trwania. Konkubinat rozpoczyna się wraz z rozpoczęciem wspólnego pożycia a przestaje istnieć po jego zakończeniu. W związku z tym stosownego podziału można dokonać właściwie w każdej chwili trwania związku jak i po jego zakończeniu.
Jak dokonać podziału majątku ze związku nieformalnego?
W przypadku związków nieformalnych zastosowania nie mogą znaleźć analogiczne przepisy regulujące sprawy majątkowe małżonków. Pozostaje więc odpowiednie stosowanie przepisów kodeksu cywilnego. Istnieją zasadniczo dwie drogi pozwalające na rozdzielenie wspólnego majątku: droga umowna oraz droga sądowa. Pierwsza z nich wymaga zgodności i porozumienia pomiędzy konkubentami co do chęci zakończenia związku i dokonania podziału wspólnie zgromadzonego majątku. Można wtedy dokonać darowizny, która w przypadku nieruchomości będzie wymagała udziału notariusza. Częściej jednak, zastosowanie może znaleźć droga sądowa. W tym przypadku utartą praktyką jest odpowiednie stosowanie przepisów kodeksu cywilnego m.in. tych traktujących o bezpodstawnym wzbogaceniu. Wiąże się to jednak z koniecznością udowodnienia istnienia, jak i wysokości własnych udziałów we wspólnym majątku. Mogą się więc przydać wszelkiego rodzaju dokumenty takie jak faktury, wyciągi z kont bankowych dokumentujące dokonanie transakcji lub zeznania świadków. Co istotne, zdaniem Sądu Najwyższego w przypadku rozliczeń między konkubentami zwrotowi podlega kwota odpowiadająca aktualnemu stanowi wzbogacenia w dacie wyrokowania. Co to oznacza w praktyce? Otóż gdy w czasie trwania związku poczyniliśmy nakłady, które następnie przyczyniły się do zwiększenia wartości wspólnego majątku bądź majątku konkubenta, zwrotowi podlega nie sama nominalna kwota owego nakładu, lecz realna suma o jaką wzrosła wartość majątku. Nie mogą być to jednak świadczenia pieniężne sensu stricto, ponieważ te zwracane powinny być w kwocie nominalnej. Chodzi więc na przykład o wydatki na zakup materiałów do budowy wspólnego domu lub remontu mieszkania. W świetle przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu duże znaczenie ma także cel świadczenia, który to powinien być objęty porozumieniem stron. Zgodnie art. 410 kodeksu cywilnego w jego obecnym brzmieniu, świadczenie jest nienależne m.in. gdy nie został spełniony jego cel. Do podziału majątku konkubentów mogą znaleźć zastosowanie także przepisy o znoszeniu współwłasności jeśli takowa zaistniała.
W jaki sposób zabezpieczyć się na wypadek późniejszego podziału majątku?
Należy dbać by zawierać umowy na piśmie oraz by jako jej strona występować wspólnie, warto również dokumentować wszelkie dokonywane nakłady. Można także zabiegać o ustanowienie współwłasności w prawie własności rzeczy ruchomych jak i nieruchomości.
Bartosz Bożek
